Konrad (ok. 1187–1247), książę mazowiecki i kujawski, sieradzki i łęczycki, krakowski. Był młodszym synem Kazimierza Sprawiedliwego, księcia krakowskiego, i Heleny, zapewne córki Rościsława Michała, księcia smoleńskiego i w. księcia kijowskiego. Leszek Biały i K., małoletni w chwili śmierci ojca (5 V 1194), pozostawali czas dłuższy pod opieką matki w Krakowie i Sandomierzu. Po śmierci Mieszka Starego (1202) bracia usamodzielnili się i podzielili się «monarchią» ojca, przy czym K-owi przypadło Mazowsze i Kujawy. K. współdziałał z Leszkiem w odparciu najazdu Romana, księcia halickiego (bitwa pod Zawichostem w 1205), w wyprawie na Ruś zakończonej osadzeniem we Włodzimierzu Ingwara, księcia łuckiego (którego córkę Grzymisławę poślubił Leszek); K. ożenił się z Agafią, córką Światosława, księcia włodzimiersko-wołyńskiego i przemyskiego (1207). I później wraz z Leszkiem Daniela, popierał syna Romana, sięgającego po Halicz (1214), następnie zwalczał Daniela (1216), czym spowodował najazd ruski na swą dzielnicę. Na ogól starał się zachować dobre stosunki z książętami ruskimi.
K. poparł Henryka Kietlicza, arcybiskupa gnieźnieńskiego, w jego dziele reformy Kościoła polskiego, a zarazem w akcji politycznej przeciw księciu Władysławowi Laskonogiemu, rywalizującemu z Leszkiem o tron krakowski; przyłączył się do nadania wielkich przywilejów immunitetowych Kościołowi polskiemu (1210, 1215). Kiedy kierownictwo akcją misyjną w Prusach, powierzone przez papiestwo arcybiskupowi gnieźnieńskiemu (1210), przeszło w ręce nowo wyświęconego biskupa pruskiego Chrystiana (luty 1216), K. hojnie go wyposażył (wraz z Odonicem i Mszczujem gdańskim); nie potrafił jednak zapobiec całkowitemu uniezależnieniu się Chrystiana od Polski. Sam bowiem przeżywał trudności, zagrożony buntem możnowładztwa (stracenie wojewody Krystyna 1217) oraz najazdami Prusów, którzy orężnie odpierali wzmożoną akcję chrystianizacyjną. W t. r. 1217 nastąpiły nieobojętne dla K-a układy wśród książąt: pokojowy między Laskonogim a Henrykiem Brodatym śląskim i «na przeżycie» między Laskonogim a bratem K-a Leszkiem, zapewniający Laskonogiemu i Leszkowi wzajemne następstwo w Krakowie i Wielkopolsce, gdyby nie zostawili potomstwa.
K. brał udział w krucjacie przeciw Prusom, prowadzonej z udziałem książąt polskich i obcych krzyżowców (1222, 1223); brał w niej udział i Henryk Brodaty, który na zjazdach w Łowiczu próbował porozumienia z K-em i Leszkiem. W l. ok. 1225–6 zwrócił się K. do Zakonu braci Szpitala Niemieckiego Najświętszej Marii Panny w Jerozolimie, którzy m. in. byli osiedleni i bogato uposażeni na Węgrzech, z zaproszeniem do Polski na pogranicze pruskie, celem jego obrony w zamian za nadanie ziemi chełmińskiej. Krzyżacy, wypędzeni z Węgier (1224) przez króla Andrzeja II (ponieważ usiłowali swe zdobycze w Siedmiogrodzie ustalić jako lenno papieskie), zaproszenie przyjęli. Zanim jednak osiedlili się w Polsce, postarali się (1226) o potwierdzenie nadań K-a przez cesarza Fryderyka II, który ponadto nadał im «złotą bullą» całe Prusy oraz prawa książąt Rzeszy. W lutym 1226 r. K. zawarł układ z Krzyżakami, a w r. 1228 oddał im w użytkowanie potem ziemię chełmińską, z obowiązkiem walki przeciw pogańskim Prusom. Osadził też w Dobrzyniu i wyposażył bogato, podległy biskupowi, a nowo utworzony zakon Rycerzy Chrystusowych, pospolicie zwanych Braćmi Dobrzyńskimi (1227–8).
Po śmierci Leszka Białego (1227) K. sięgnął po tron krakowski, starając się u księżnej wdowy Grzymisławy (zjazdy w marcu i kwietniu 1228) o oddanie mu opieki nad osieroconym, niespełna dwuletnim Bolesławem (zwanym później Wstydliwym). Krakowscy możni wprowadzili jednak na Wawel jako opiekuna sieroty Laskonogiego, który adoptował go i zapisał mu swą wielkopolską dzielnicę. Po bezskutecznych próbach perswazji za pośrednictwem Daniela i Wasilka, synów Romana halickiego, K. zaatakował zbrojnie Laskonogiego w ziemi krakowskiej, sandomierskiej, w Wielkopolsce, wkroczył na Śląsk. Mimo posiłków ruskich Kalisza nie zajął (czerwiec–lipiec 1228), ale zachwiał posadami panowania Laskonogiego w Krakowie i w Wielkopolsce. Zagrożeni możni małopolscy wezwali z kolei na opiekuna Bolesława Henryka Brodatego, księcia śląskiego (1228), który w ramach swych planów politycznych użył sporadycznie (1217, 1222) tytułu książęcia krakowskiego, a na którego niebawem testamentem przelał też swe prawa do Wielkopolski Laskonogi (zm. 1231). Brodaty pobił K-a pod Skałą i pod Międzyborzem (jesień 1228), wyparł go z Sandomierszczyzny, gdzie osadził Bolesława z matką, dał się jednak zaskoczyć i porwać podczas wiecu w Spytkowicach opodal Zatora. K. uwięził go w zamku płockim, opanował Kraków (1229) i ustanowił władcą Sandomierszczyzny syna swego Bolesława. Niebawem uwolnił K. Henryka (z r. 1230 do 14 IX – mamy dokumenty Brodatego) na interwencję osobistą jego żony Jadwigi i po zrzeczeniu się przezeń praw do Krakowa. Ale wkrótce (może w listopadzie 1231) K. utracił Kraków na rzecz Henryka, który postarał się o papieskie zwolnienie od wymuszonej przysięgi. Na zjeździe z Henrykiem w Skaryszewie w listopadzie 1332 r. K. zawarł z nim pokój, zrezygnował z tytułu księcia krakowskiego. (Pokój zatwierdził papież w r. 1235). Dłużej usiłował K. zatrzymać zwierzchność nad Sandomierszczyzną, nękając Grzymisławę, a nawet więżąc ją wraz z synem w Sieciechowie (1232/3). Szukał zbliżenia z Odonicem (zjazd w Zgierzu 7 IV 1230), równie zagrożonym przez Brodatego.
Krzyżakom nadał K. jeszcze Nieszawę. Z czasu gdy landmistrz Herman von Balke przybył z większą liczbą rycerzy-zakonników nad dolną Wisłę, przejmując większość uprawnień biskupa Chrystiana (1230) i rozpoczynając odbieranie Prusom ziemi chełmińskiej, istnieje podrobiony przez Krzyżaków (1234) dokument, datowany rzekomo w Kruszwicy (stąd zwany kruszwickim), na r. 1230, którym K. jakoby nadał na własność Krzyżakom ziemie, jakie zdobędą na Prusach. Równocześnie uzyskali oni nadanie Prus od papieża; ziemia chełmińska pozostała pod bezpośrednią zwierzchnością polską. Krzyżacy wzmocnili się wchłonięciem Braci Dobrzyńskich i ich majętności (1235). Część Braci Dobrzyńskich osadził K. na pograniczu jaćwińskim, gdzie organizował wojskową osłonę granicy (1237) i gdzie zdaje się planowano nawet osadzenie templariuszy (1239).
Po śmierci Brodatego (19 III 1238) K. wznowił swe pretensje do Krakowa (tytulatura) i rozciągnął swe wpływy na Sandomierskie. Małżeństwo córek Henryka Pobożnego z synami K-a, Gertrudy z Bolesławem i Konstancji z Kazimierzem (1239), świadczy, że przystąpiono do załagodzenia sporów. Po napadzie Tatarów, który zdruzgotał państwo Henryka Pobożnego, K. zajął Kraków (1241). Ale uwikłał się właśnie w proces z Krzyżakami o ziemię lubawską, następnie zaś w walkę z Świętopełkiem gdańskim (1242), to zaś ułatwiło sytuację jego przeciwnikom w Krakowie, którzy podnieśli bunt pod wodzą Klemensa z Ruszczy, Gryfity. K. został pobity pod Suchodolem (25 V 1243), Kraków objął Bolesław Wstydliwy. (W t. r. papież ogłosił Prusy lennem papieskim). K. nie dał za wygraną: najeżdżał ziemię krakowską, zdobył Kielce (1244), ściągał najazdy Daniela na Lubelszczyznę, a nawet pobił Wstydliwego w starciu pod Zaryszowem (1246), gdzie towarzyszyli mu syn Kazimierz i zięć Mieszko, książę opolski. Zaraz potem zbudował i obsadził w okolicy Krakowa kilka grodów (Piekary koło Tyńca, ujście Rudawy, Lelów), nie zdołał jednak zająć samego Krakowa. Wstydliwy rychło zdobył gródki K-a, nadzieja na panowanie K-a w Krakowie rozwiała się.
K. popierał osadnictwo, szczególnie na jaćwieńskim pograniczu, lokował wsi i miasta (lokacja Płocka, 1237), dbał o rozwój handlu (traktaty handlowe z Krzyżakami). Umiał utworzyć i utrzymać wcale rozległe państwo, a wyznaczając dorosłym synom dzielnice (Bolesławowi: sandomierską 1230–2, sieradzką 1233, mazowiecką 1234–48, Kazimierzowi kujawską od 1233), zatrzymywał nad nimi swą zwierzchność. Zatarg, zapewne na tle majątkowym, ze scholastykiem płockim Janem Czaplą, zakończył K. powieszeniem prałata, za co musiał poddać się kościelnej pokucie, a co więcej, przyznać szerokie przywileje arcybiskupowi gnieźnieńskiemu, biskupom: płockiemu i włocławskiemu. K. dążył do wzmocnienia swojej pozycji politycznej przez szukanie sprzymierzeńców w Rusi i Litwie i zostawił swoim następcom ideę upartej walki o tron krakowski. Obciąża go jednak niefortunna decyzja sprowadzenia Krzyżaków. Zmarł K. 31 VIII 1247 r. Dziećmi jego z jedynej żony Agafii byli: Bolesław (1208–1248), Kazimierz (ok. 1211–1267), Eudoksja (żona Dytryka hr. Breny i Wettynu), Ludmiła (żona Trojnata, księcia żmudzkiego i w. księcia litewskiego), Salomea (klaryska w Skale), Ziemowit (1224–1262, książę mazowiecki), Judyta (żona Mieszka II, księcia opolskiego).
Balzer, Genealogia; Dworzaczek, Genealogia; – Dzieje Prus Wschodnich, Tor. 1935; Ewald A. L., Die Eroberung Preussens durch die Deutschen, Halle 1872–86 I–III; Górski K., Państwo krzyżackie w Prusach, Gd. 1946; Grodecki R., Dzieje Polski od Mieszka II do Jagiełły, w: Polska jej dzieje i kultura, Kr. [1928] I; tenże, Początki immunitetu, Lw. 1930; Grodecki R., Zachorowski S., Dąbrowski J., Dzieje Polski średniowiecznej, Kr. 1928 I; Hellmann M., Über die Grundlagen und die Entstehung des Ordenstaates in Preussen, „Nachrichten des Giessener Hochschulgesellschaft” Bd 31: 1962 s. 108–26, Historia Polski, PAN, W. 1958 I cz. 1 s. 340 i n.; Historia Śląska, I; Historia Śląska, PAU, I 208 i in.; Jacniacka J., Walki Konrada mazowieckiego z Henrykiem Brodatym pod Skałą i Międzyborzem…, w: Prace Historyczne wydane ku uczczeniu 50-lecia akad. Koła Historyków Uniw. Jana Kazimierza, Lw. 1929; Kaczmarczyk Z., Immunitet sądowy, P. 1936; Karwasińska J., Sąsiedztwo kujawsko-krzyżackie, W. 1927; Kętrzyński W., Der Deutsche Orden u. Konrad v. Mazovien 1225–1235. Eine Studie, Lw. 1904; tenże, O powołaniu Krzyżaków przez ks. Konrada, Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz., Kr. 1903 XLV; tenże, Ziemia michałowska, tamże; Kujot S., Dzieje Prus Królewskich, Tor. 1914; tenże, Najnowsze prace W. Kętrzyńskiego o biskupie Chrystianie i o Krzyżakach, „Przegl. Hist.” T. 1: 1905; Labuda G., Polska i krzyżacka misja w Prusach do połowy XIII wieku, P. 1937 (odb. z „Annales Missiologicae” IX, duża bibliogr. polska i niemiecka); tenże, Stanowisko ziemi chełmińskiej, „Przegl. Hist.” 1954 XLV; tenże, Stosunek prawno-publiczny Zakonu Krzyżackiego do Rzeszy Niemieckiej w świetle Złotej Bulli Fryderyka II z r. 1226, „Czas. Prawno-Hist.” T. 3: 1951; Łodyński M., Stosunki w Sandomierskiem, „Kwart. Hist.” (Lw.) R. 25: 1911; Maleczyński K., Zarys dyplomatyki polskiej wieków średnich, Cz. I, Wr. 1951 s. 119–25, 138–41 (kancelaria Konrada); Matuszewski J., Immunitet ekonomiczny, P. 1936; Mitkowski J., Interpolacje w dokumentach Konrada mazowieckiego, Mediaevalia, W. 1960; Nowacki J., Opactwo św. Gotarda w Szpetalu, Gniezno 1934; Polkowska-Markowska W., Dzieje Zakonu Dobrzyńskiego, „Roczniki Hist.” (P.) T. 2: 1926; Smolka S., Henryk Brodaty…, Lw. 1926; tenże, Mieszko Stary i jego wiek, W. 1881; Tymieniecki K., Misja polska w Prusach i sprowadzenie Krzyżaków, Tor. 1935; Umiński J., Henryk arcybiskup gnieźnieński zwany Kietliczem, L. 1926; Włodarski B., Polityka ruska Leszka Białego, Lw. 1925; tenże, Polska i Ruś 1194–1340, W. 1960; tenże, Rola Konrada mazowieckiego w stosunkach polsko-ruskich, Lw.1936; Zachorowski S., Studia do dziejów wieku XIII, Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz., Kr. 1921 LXII; Zakrzewski S., Nadania na rzecz Chrystiana, Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz., Kr. 1902 XLII; – Cod. Pol., I–III; Długosz, Historia, II; Dokumenty kuj. i maz.; Kod. Maz. (Kochanowskiego); Kod. Mpol., I, II; Kod. Wpol., I; Mon. Pol. Hist., II–V; Preuss. Urk.-buch; Regesta historico-diplomatica Ordinis s. Mariae Theutonicorum 1198–1525, Pars. I vol. 1 (1198–1454), Hrsg. v. E. Joachim u. W. Hubatsch, Göttingen 1948.
Józef Mitkowski